Światowy Dzień Gruźlicy: Yes! We can end TB. Tak! Możemy zwalczyć gruźlicę. 24.03.2024

     Gruźlica jest chorobą zakaźną wywołaną przez prątki z grupy Mycobacterium tuberculosis complex. Najczęstszą postacią gruźlicy jest gruźlica płuc, ale choroba może rozwijać się w innych narządach ciała.

     Pandemia COVID-19 przyczyniła się do spowolnienia, wstrzymania lub odwrócenia wcześniejszych postępów w walce z gruźlicą na świecie. Najbardziej widocznym i natychmiastowym skutkiem pandemii był duży globalny spadek liczby osób, u których wykryto gruźlicę. Liczba przypadków zgłoszonych przez kraje do Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO) zmniejszyła się z 7,1 miliona w 2019 roku do 5,8 miliona w 2020 roku (spadek o 18%). W 2022 roku zarejestrowano już 7,5 miliona nowych zachorowań. Poprawił się powszechnie dostęp do usług medycznych, zaburzony w czasie pandemii COVID-19 i wzrosła liczba osób, u których można było gruźlicę wykryć i leczyć.

     Zgodnie z szacunkami WHO rzeczywista globalna liczba nowych zachorowań na gruźlicę wynosiła w 2022 roku 10,6 mln (od 9,9 do 11,4 milionów), zapadalność 133 na 100 000 ludności (od 124 do 143 na 100 000). Zapadalność na gruźlicę różni się znacznie między regionami świata od <1 zachorowania na 100 000 w USA u osób urodzonych w tym kraju do powyżej 1000 na 100 000 w krajach Afryki subsaharyjskiej.

     Przypuszcza się, że u 3,1 miliona osób gruźlica nie została wykryta i nie była leczona. Większość chorych na gruźlicę, 55%, stanowili mężczyźni, 33% kobiety, 12% dzieci do lat 14. W 2022 roku 2/3 światowej liczby chorych na gruźlicę było mieszkańcami 8 krajów: Indii (27%), Indonezji (10%), Chin (7,1%), Filipin (7,0%), Pakistanu (5,7%), Nigerii (4,5%), Bangladeszu (3,6%) i Konga (3,0%). Z powodu gruźlicy zmarło w 2022 roku od 1,18 do 1,43 miliona osób, włączając osoby zakażone HIV. W samych Indiach zmarło 29% ogólnej liczby zmarłych na gruźlicę na świecie. Liczba zgonów z powodu gruźlicy wśród osób zakażonych HIV zmniejsza się od wielu lat, w 2022 roku wynosiła 167 000 (od 139 000 do 198 000).

     Leczenie gruźlicy wywołanej przez prątki wrażliwe na leki kończy się sukcesem u większości chorych. Powszechnie stosowany jest sześciomiesięczny schemat leczenia. Chory przyjmuje przez  dwa miesiące cztery leki: izoniazyd, ryfampicynę, pyrazynamid i etambutol i przez kolejne cztery miesiące dwa leki: ryfampicynę i izoniazyd. Od 2021 roku WHO zaleca także czteromiesięczny schemat leczenia, złożony z izoniazydu, ryfapentyny, moksyfloksacyny i pyrazynamidu. Ryfapentyna nie została dotychczas zarejestrowana przez Europejską Agencję Leków i nie jest, z wyjątkami, stosowana w krajach Unii Europejskiej (UE) i Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG).

     Na skutek różnego typu nieprawidłowości w opiece nad chorymi, u części z nich dochodzi do rozwoju gruźlicy opornej na leki. Liczba chorych na tzw. gruźlicę wielolekooporną (multi drug-resistant tuberculosis, MDR-TB), wywołaną przez prątki oporne na dwa najsilniejsze leki przeciwprątkowe, ryfampicynę i izoniazyd oraz na gruźlicę oporną na ryfampicynę wynosiła w 2022 roku 410 000. Największe na świecie odsetki MDR-TB wśród ogółu chorych na gruźlicę stwierdza się w krajach będących w przeszłości republikami ZSRR (w 2022 roku na Białorusi 41,5%, na Ukrainie 25,2%). Leczenie chorych na MDR-TB trwało do niedawna co najmniej 18 miesięcy, wymagało podawania czterech lub więcej leków. Badania prowadzone w krajach o dużym rozpowszechnieniu MDR-TB pokazały jednak, że skuteczne leczenie może trwać tylko 26 tygodni, jeżeli stosuje się bedakilinę, pretomanid (najnowszy lek przeciwprątkowy), linezolid i opcjonalnie moksyfloksacynę, schemat BPaL(M). Zgodnie z zaleceniami WHO BPaL(M) powinien być schematem pierwszego wyboru do leczenia chorych na MDR-TB, w wieku od 14 lat, jeżeli spełniają wyznaczone kryteria kliniczne.

     W 2022 roku we wszystkich krajach Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego zgłoszono 36 179  przypadków gruźlicy, zapadalność wynosiła 8,0 na 100 000 ludności- od 2,5 na 100 000 w Księstwie Liechtensteinu do 48,7 na 100 000 w Rumunii. Zapadalność na gruźlicę zmniejszyła się w ciągu ostatnich 5 lat w większości krajów UE/EOG. Na dane z roku 2020 i 2021 wpływ mogła mieć pandemia COVID-19, wpływając negatywnie na dostęp do opieki zdrowotnej i raportowanie o zachorowaniach.

     Potwierdzenie bakteriologiczne gruźlicy uzyskano u 25 556 chorych na gruźlicę (71% ogółu przypadków). Większość (66,2%) chorych na gruźlicę w krajach UE/EOG miała od 25 do 64 lat.

     Stosunek liczby mężczyzn chorych na gruźlicę do liczby kobiet wynosił w krajach UE/EOG 2,1:1. Cudzoziemcy w odniesieniu do kraju, który zgłaszał zachorowanie, stanowili w 2022 roku 33,3% chorych na gruźlicę. Wśród chorych na gruźlicę  było 1214 dzieci do lat 15, czyli 3,6% ogółu chorych. Największą zapadalność na gruźlicę wśród dzieci odnotowano w Rumunii (10,7 na 100 000 u dzieci w wieku do 4 lat).

     Gruźlica wielolekooporna stwierdzona została u 933 chorych (5,0% przypadków ze znanymi wynikami wrażliwości prątków na leki, więcej niż w roku poprzednim). Największe odsetki chorych na MDR-TB stwierdzono w Estonii (25,0%) i na Litwie (16,7%).

     Zakażenie HIV wykryto u 620 osób (4,1% przypadków ze znanym statusem HIV).

     Leczenie chorych na gruźlicę wywołaną przez prątki wrażliwe na leki zakończyło się w krajach UE/EOG sukcesem w 64% przypadków, natomiast w zbiorowości chorych na MDR-TB w 52,5% przypadków.

     W Polsce w 2023 roku zarejestrowano 4436 zachorowań na gruźlicę, o 122 przypadków więcej niż w roku poprzednim i 2262  przypadki mniej niż dekadę wcześniej. Zapadalność na gruźlicę wszystkich postaci wynosiła 11,8 na 100 000; była większa o 3,5% w porównaniu z rokiem 2022 i mniejsza o 32,2% niż w roku 2014 (17,4 na 100 000).

     Największą zapadalność na gruźlicę w Polsce stwierdzono w województwie lubelskim – 16,2 na 100 000 i śląskim – 15,7 na 100 000, najmniejszą na Podlasiu – 6,3 na 100 000 i w woj. warmińsko-mazurskim – 6,7 na 100 000.

     Najczęstszą postacią choroby była gruźlica płuc (96,1% wszystkich zachorowań). Zarejestrowano 4265 przypadków gruźlicy płuc – współczynnik 11,3 na 100 000. Chorzy na gruźlicę pozapłucną (bez współwystępującej gruźlicy płuc), w liczbie 171, stanowili 3,9% ogółu chorych. Najczęstszą postacią gruźlicy pozapłucnej było gruźlicze zapalenie opłucnej (69 zachorowań). Trzy osoby zachorowały na gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, nie było wśród nich dzieci i nastolatków.

     W 2023 roku gruźlica płuc została potwierdzona bakteriologicznie w 3460 przypadkach (81%). MDR-TB rozpoznano u 99 chorych.

     W 2023 roku, jak w latach poprzednich, zapadalność na gruźlicę była tym większa, im starsza była grupa wieku, której dotyczyła, ale tylko do wieku 45-64 lata, od 0,9 na 100 000 wśród dzieci do 14 roku życia do 19,1 na 100 000 u osób w wieku od 45 do 64 lat; u osób w wieku 65 lat i starszych wynosiła 15,3 na 100 000.

     Zgłoszono 51 przypadków gruźlicy u dzieci do 14 roku życia (1,1% ogółu zachorowań). Potwierdzenie bakteriologiczne choroby uzyskano u 11 dzieci (21,6%). Największą zapadalność na gruźlicę u dzieci stwierdzono w województwie pomorskim – 2,6 na 100 000 i lubelskim – 2,4 na 100 000. W trzech województwach: opolskim, świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim nie zarejestrowano  ani jednego zachorowania w tej grupie wieku.

    W 2023 roku zarejestrowano 62 zachorowania na gruźlicę wśród młodzieży w wieku od 15 do 19 lat – zapadalność 3,3 na 100 000, w większości była to gruźlica płuc (83,9%). Potwierdzenie bakteriologiczne gruźlicy uzyskano u 48 nastolatków, czyli u 77,4% osób z tej grupy chorych. Największą zapadalność na gruźlicę u nastolatków stwierdzono w woj. łódzkim – 8,0 na 100 000 i w woj. lubelskim – 7,7 na 100 000. W województwie lubuskim, opolskim i podlaskim nie wykryto gruźlicy u osób w takim wieku.

     W 2023 roku, podobnie jak w latach poprzednich, zapadalność na gruźlicę wśród mężczyzn (18,0 na 100 000) była większa niż u kobiet (5,9 na 100 000). Największą zapadalność na gruźlicę u mężczyzn stwierdzono w woj. lubelskim – 25,1 na 100 000, najmniejszą w Lubuskiem – 9,5 na 100 000; u kobiet największą w woj. świętokrzyskim – 8,3 na 100 000, najmniejszą na Podlasiu – 2,6 na 100 000.

     Wśród chorych na gruźlicę zarejestrowanych w 2023 roku było 352 cudzoziemców. Największą grupę, 250 osób, stanowili przybysze z Ukrainy; drugą co do liczebności, zdecydowanie mniejszą grupą byli Gruzini (13) i Hindusi (10).

     W 2022 roku gruźlica była przyczyną zgonu 472 osób (389 mężczyzn). Współczynnik umieralności wynosił ,jak rok wcześniej, 1,2 na 100 000 ludności.

     Najwięcej osób zmarło z powodu gruźlicy na Śląsku (75 mężczyzn i 14 kobiet), najmniej w Opolskiem (6 mężczyzn). We wszystkich województwach umieralność z powodu gruźlicy była większa u mężczyzn.

     Najważniejszym działaniem w walce z gruźlicą jest szybkie wykrywanie choroby i właściwe leczenie. Większość osób chorych na gruźlicę wywołaną przez prątki wrażliwe na leki zostaje trwale odprątkowana. Dostępny od niedawna schemat BPaL(M) zwiększył szansę na skuteczne leczenie chorych na gruźlicę wielolekooporną.

     Postęp w walce z gruźlicą zależy także od badań diagnostycznych. Sekwencjonowanie nowej generacji (next-generation sequencing, NGS) umożliwia szybkie wykrywanie genów oporności na leki. Opracowywane są testy do wykrywania gruźlicy w najwcześniejszej fazie. Sztuczna inteligencja wykorzystywana jest do szybkiej i masowej diagnostyki radiologicznej gruźlicy. Nie zapominajmy także o obietnicach uczonych wprowadzenia w niedługim czasie szczepionki przeciwko gruźlicy, bardziej skutecznej niż szczepionka BCG.