Światowy Dzień Gruźlicy 2023

Gruźlica jest chorobą zakaźną, wywołaną przez prątki z grupy Mycobacterium tuberculosis complex. Przed początkiem pandemii COVID-19 gruźlica była na świecie główną przyczyną zgonów spowodowanych przez pojedynczy czynnik zakaźny. Najczęstszą postacią gruźlicy jest gruźlica płuc, ale choroba może rozwijać się również w innych narządach ciała.

W 2021 roku, z którego pochodzą ostatnie dane, na świecie na gruźlicę zachorowało, zgodnie z szacunkami Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO) 10,6 mln osób; 6 mln mężczyzn; 3,4 mln kobiet i 1,2 mln dzieci. Liczba zachorowań wykrytych i wpisanych do raportów była znacznie mniejsza – 6,4 mln. Istnieje przypuszczenie, że u 3 mln osób gruźlica nie została zdiagnozowana i nie była leczona. Liczba nowych zachorowań zwiększyła się w 2021 roku w porównaniu z rokiem 2020 (5,8 mln). Ten wzrost zachorowań jest oznaką częściowej naprawy szkód wyrządzonych przez pandemię COVID-19. W 2020 roku z powodu destrukcyjnego wpływu pandemii na systemy zdrowotne krajów nastąpił blisko 20% spadek liczby odnotowanych przypadków gruźlicy. Największe różnice między liczbą przypadków gruźlicy wykrytych przed pandemią i w roku 2021 wystąpiły w Indiach, Indonezji i na Filipinach. Wzrost liczby chorych na gruźlicę pozostających bez leczenia spowodował przyrost liczby zgonów z powodu gruźlicy. W 2021 roku na gruźlicę zmarło 1,5 mln chorych; w 2019 roku 1,4 mln.

Na świecie liczba chorych na trudną do wyleczenia gruźlicę wywołaną przez prątki oporne na dwa najsilniejsze leki przeciwprątkowe, na ryfampicynę i izoniazyd (multi drug-resistant tuberculosis, MDR-TB) lub na samą ryfampicynę wynosiła w 2021 roku 450 tys.

W 2021 roku w 29 krajach Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) (Islandia nie podała danych o poszczególnych przypadkach) zgłoszono 33 520 przypadków gruźlicy, zapadalność na gruźlicę wynosiła 7,4 na 100 000 ludności. Zapadalność na gruźlicę zmniejsza się od 5 lat we wszystkich krajach UE/EOG. Największy spadek zapadalności w porównaniu z 2017 rokiem stwierdzono w Bułgarii, Chorwacji, na Litwie, w Grecji i na Węgrzech (>15%). Ocena wpływu pandemii COVID-19 na zapadalność na gruźlicę w poszczególnych krajach wymaga dalszych obserwacji. W 24 krajach UE/EOG zapadalność na gruźlicę była mniejsza niż 10 na 100 000 ludności; najmniejsza w Grecji- 1,9 na 100 000, największa w Rumunii- 41,6 na 100 000. Większość chorych miała postać płucną gruźlicy (71,7%).

Stosunek liczby mężczyzn chorych na gruźlicę do liczby kobiet wynosił w krajach UE/EOG 2:1. Cudzoziemcy w krajach, które zgłaszały zachorowanie, stanowili 33,8% chorych na gruźlicę w 2021 roku. W tym samym roku dzieci do lat 15 stanowiły 3,5% ogółu chorych. Największą zapadalność na gruźlicę wśród dzieci odnotowano w Rumunii (9,2 na 100 000 u dzieci w wieku do 4 lat).

Wśród 12 277 chorych na gruźlicę ze znanym wynikiem badania w kierunku HIV, zakażenie HIV wykryto u 472 (3,8%) osób. Wśród 16 895 chorych, u których wykonano badania lekowrażliwości było 630 (3,8%) przypadków MDR-TB. Największe odsetki chorych na MDR-TB stwierdzono w Estonii (28,4%) i na Litwie (17,5%).

Leczenie chorych na gruźlicę wywołaną przez prątki wrażliwe na leki zakończyło się sukcesem w 68,7% przypadków, natomiast w zbiorowości chorych na MDR-TB w 51,3% przypadków.

W Polsce w 2021 roku zarejestrowano 3704 zachorowania na gruźlicę, czyli 316 przypadków gruźlicy więcej niż w roku poprzednim i 3838 przypadków mniej w porównaniu z rokiem 2012. Zapadalność na gruźlicę wszystkich postaci wynosiła w 2021 roku 9,7 na 100 000 ludności i była większa o 10,2% w porównaniu z rokiem 2020 (8,8), oraz mniejsza o 50,5% w porównaniu z rokiem 2012, w którym współczynnik zapadalności wynosił 19,6 na 100 000 ludności. Wiadomo, że w 2022 roku liczba zarejestrowanych przypadków gruźlicy i zapadalność wzrosła w porównaniu z rokiem 2021, co świadczy najpewniej o ustępowaniu niekorzystnego wpływu pandemii COVID-19 na wykrywanie i zgłaszanie nowych zachorowań (dane o zachorowaniach na gruźlicę w Polsce w 2022 roku zostaną wkrótce udostępnione).

W 2021 roku najczęstszą postacią gruźlicy była gruźlica płuc, która stanowiła 95,9% wszystkich zachorowań. Zarejestrowano 3553 przypadki gruźlicy płuc, co oznacza, że współczynnik zapadalności wyniósł 9,3 przypadki na 100 000 ludności.

Chorzy tylko na pozapłucną postać gruźlicy, 151 przypadków, stanowili 4,1% ogółu chorych na gruźlicę w Polsce w 2021 roku. Trzy osoby zachorowały na gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu. Nie zarejestrowano zachorowań na tę postać gruźlicy w grupie dzieci i młodzieży.

W 2021 roku zapadalność na gruźlicę była tym większa, im starsza była grupa wieku, ale tylko do wieku 45-64 lata. Współczynnik zapadalności wynosił od 0,6 wśród dzieci do 14 roku życia do 15,8 u osób w wieku od 45 do 64 lat. U osób w wieku 65 lat i starszych współczynnik zapadalności wynosił 11,7 na 100 000. Chorzy w wieku od 45 do 64 lat stanowili największy odsetek ogółu chorych na gruźlicę (42,6%). Znaczne różnice współczynników zapadalności na gruźlicę między województwami, obserwowane od lat, wystąpiły także w roku 2021.

Wykryto 37 przypadków gruźlicy u dzieci do 14 roku życia, co stanowiło 1,0% ogółu zachorowań i 51 zachorowań na gruźlicę wśród młodzieży w wieku od 15 do 19 lat, zapadalność 2,8 na 100 000.

W 2021 roku, podobnie jak w latach poprzednich, zapadalność na gruźlicę wśród mężczyzn w Polsce była większa niż u kobiet. Zarejestrowano 2690 przypadków gruźlicy u mężczyzn, 14,6 na 100 000 i 1014 u kobiet, 5,1 na 100 000. Przypadki gruźlicy u mężczyzn stanowiły 72,6 ogółu zachorowań. Największa różnica zapadalności między mężczyznami a kobietami występowała u osób w wieku od 55 do 59 lat (30,5 vs 6,6) oraz w wieku 60 do 64 lat (26,0 vs. 5,7).

Wśród chorych na gruźlicę zarejestrowanych w 2021 roku było 132 (116) cudzoziemców, w większości – 98 osób – w wieku od 20 do 44 lat. Przypadki gruźlicy u cudzoziemców stanowiły 3,6% wszystkich zachorowań. Największą grupę – 68 osób – stanowili przybysze z Ukrainy; drugą co do liczebności grupą byli Hindusi (15 chorych), następnie Gruzini i Wietnamczycy (po 7 chorych). Cudzoziemcy, u których rozpoznano gruźlicę, przybyli do Polski z 25 krajów świata. W 2022 roku liczba cudzoziemców chorujących na gruźlicę w Polsce wzrosła do 269, obywateli Ukrainy do 175.

W 2021 roku MDR-TB rozpoznano u 53 chorych, w tym u 25 cudzoziemców. Przypadki MDR-TB stanowiły 1,7% wszystkich zachorowań na gruźlicę potwierdzoną bakteriologicznie oraz 1,9%  zachorowań ze znaną lekowrażliwością.

Rok wcześniej, tj. w 2020 roku gruźlica była przyczyną zgonu 474 osób w Polsce. Współczynnik umieralności wynosił 1,2 na 100 000 ludności, tzn. tyle, co w roku 2019.

Nie odnotowano żadnego zgonu na gruźlicę u dzieci i u młodzieży. W ostatnich latach zarejestrowano tylko jeden przypadek zgonu z powodu gruźlicy u dzieci (w 2016 roku).

W 2020 roku liczba mężczyzn zmarłych w Polsce z powodu gruźlicy, 379 osób, była czterokrotnie większa niż kobiet – 95 osób; współczynniki umieralności wynosiły odpowiednio 2,0 i 0,5 na 100 000 osób danej płci. We wcześniejszych latach stwierdzano ponad trzykrotnie większe liczby mężczyzn niż kobiet zmarłych z powodu gruźlicy.

Najważniejszym działaniem w walce z gruźlicą jest szybkie wykrywanie i skuteczne leczenie choroby. Większość osób chorych na gruźlicę wywołaną przez prątki wrażliwe na leki osiąga sukces leczenia. Gorsze wyniki uzyskuje się u chorych na MDR-TB, choć szanse na wyleczenie osób chorych na tę postać gruźlicy znacząco wzrosły w ostatnich latach.

Obserwujemy duży postęp metod diagnostycznych i terapii gruźlicy. Badania molekularne, stale doskonalone, pozwalają na szybkie wykrywanie prątków i sprawdzenie, czy drobnoustroje są wrażliwe na leki. Wprowadzono nowe leki przeciwprątkowe, które umożliwiły trzykrotne skrócenie czasu leczenia gruźlicy wielolekoopornej, z 18 do 6 miesięcy. Poprawia się także skuteczność leczenia tej groźnej postaci choroby. Wykorzystanie sztucznej inteligencji pozwala czytać badania radiologiczne płuc i rozpoznać zmiany, które mogą być skutkiem gruźlicy. Pozwala także na szybkie badania  osób z grup ryzyka choroby. Od lat trwają badania nowych szczepionek przeciwko gruźlicy. Wprowadzenie szczepionki bardziej skutecznej niż szczepionka BCG poprawi sytuację epidemiologiczną gruźlicy.

Dzięki osiągnięciom nauki i wysiłkom krajów optymistyczne hasło tegorocznego Światowego Dnia Gruźlicy może stać się realne mimo negatywnego wpływu pandemii COVID-19 na programy walki z gruźlicą.

Opracowanie: dr hab. n. med. Maria Korzeniewska-Koseła, prof. IGiChP

Zakład Epidemiologii i Organizacji Walki z Gruźlicą

 

 

Piśmiennictwo:
Global tuberculosis report 2022. Geneva: World Health Organization; 2022.
European Surveillance System
Krajowy Rejestr Zachorowań na Gruźlicę.