HONOROWY PATRONAT GŁÓWNEGO INSPEKTORA SANITARNEGOInwestuj, by skończyć z gruźlicą. Ratuj życie.
Invest to end TB. Save lives.
Gruźlica jest chorobą zakaźną wywoływaną przez bakterię – prątek gruźlicy. Gruźlica najczęściej zajmuje płuca, ale może zaatakować każdy narząd człowieka.
Najczęstsze objawy gruźlicy to kaszel utrzymujący się co najmniej 3 tygodnie bez poprawy, gorączka, nocne poty , osłabienie i łatwe męczenie się, brak apetytu, chudnięcie, krwioplucie. Osoby chore na gruźlicę mogą mieć wszystkie lub tylko niektóre z wymienionych objawów. Zdarza się, że jedynym objawem gruźlicy jest kaszel.
Około 25% populacji na świecie jest zakażona prątkiem gruźlicy, ale nieduży odsetek zakażonych zachoruje w ciągu życia na aktywną gruźlicę (10%). Ryzyko zachorowania jest większe u osób z zaburzeniami odporności, szczególnie narażone są osoby zakażone HIV.
Gruźlica jest chorobą, której można zapobiegać i którą, jeżeli zostanie wcześnie wykryta, można wyleczyć. Leczenie gruźlicy wywołanej przez prątki wrażliwe na główne leki trwa standardowo 6 miesięcy. Leczenie gruźlicy wywołanej przez prątki oporne na najważniejsze leki, szczególnie przypadków gruźlicy wielolekoopornej MDR-TB z opornością prątków na izoniazyd i ryfampicynę i gruźlicy wielolekoopornej o rozszerzonej lekooporności (XDR-TB) jest długotrwałe, kosztowne, wymaga stosowania jednocześnie licznych leków, z których niektóre mogą wywoływać poważne działania niepożądane. Wyniki leczenia gruźlicy wywołanej przez prątki oporne na leki, szczególnie XDR-TB, są gorsze niż gruźlicy wywołanej przez prątki z zachowaną wrażliwością na główne leki przeciwprątkowe. Wśród krajów o znaczącym odsetku gruźlicy MDR-TB znajdują się kraje, które w przeszłości wchodziły w skład ówczesnego Związku Radzieckiego (między innymi Białoruś, Ukraina, Rosja). W Polsce odsetek chorych na MDR-TB jest od lat nieduży.
W 2020 roku gruźlica była na drugim miejscu, po chorobie COVID-19, wśród infekcyjnych przyczyn zgonu, przed HIV/AIDS. Według oszacowań Światowej Organizacji Zdrowia 2020 roku na gruźlicę zmarło 1,5 mln osób; około 10 mln zachorowało na gruźlicę- 5,6 mln mężczyzn, 3,3 mln kobiet i 1,1 mln dzieci. Liczba zarejestrowanych przypadków jest mniejsza, ponieważ u części chorych gruźlica nie została rozpoznana.
Liczba przypadków gruźlicy wykrytych na świecie w 2020 roku wynosiła 5,8 mln, w 2019 roku- 7,1 mln. W porównaniu z rokiem 2019, w 2020 roku mniej o 15% chorych rozpoczęło leczenie gruźlicy wielolekoopornej, mniej osób dostało leczenie profilaktyczne, mniej dzieci zaszczepiono BCG. Największy spadek liczby przypadków odnotowano w Indiach, Indonezji i na Filipinach. Po raz pierwszy w ciągu dekady liczba zgonów z powodu gruźlicy wzrosła, głównie z powodu gorszego dostępu do diagnozowania i leczenia gruźlicy. Wykazano ponadto, że zachorowanie na COVID-19 pogarsza przebieg gruźlicy. Pandemia COVID-19 zniweczyła w wielu krajach osiągnięcia uzyskane w walce z gruźlicą w ostatniej dekadzie.
W 2020 roku w krajach Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego (UE/EOG) odnotowano 33 148 przypadków gruźlicy, zapadalność wynosiła 7,3 na 100 000 ludności, od 2,9 na 100 000 ludności na Słowacji do 39,8 w Rumunii. Chorzy na gruźlicę w Rumunii, w liczbie 7698, stanowili 23,2% wszystkich zachorowań w krajach UE/EOG. Zapadalność na gruźlicę w krajach UE/EOG była mniejsza niż w latach ubiegłych. Dane te należy traktować z ostrożnością z powodu pandemii COVID-19. Większość krajów UE to kraje z zapadalnością <10 na 100 000. Największą zapadalność stwierdzono w grupie wieku od 25 do 44 lat (9,0 na 100 000).
Dzieci stanowiły 3,8% ogółu chorych na gruźlicę w krajach UE/EOG, od ≤1% do 22.9% (Słowacja).
Wśród ogółu chorych na gruźlicę w krajach UE/EOG było dwukrotnie więcej mężczyzn niż kobiet, jedynym krajem z przewagą kobiet była w 2020 roku Norwegia. Różnice płci wynikają prawdopodobnie z nadreprezentacji mężczyzn w różnych grupach ryzyka gruźlicy.
Gruźlica pozapłucna stanowiła 21.5% wszystkich przypadków (7117 osób). W 8 krajach odsetek chorych na gruźlicę pozapłucną przekraczał 30%, na Węgrzech wynosił 4,4%.
33% ogółu chorych na gruźlicę w krajach UE/EOG stanowili cudzoziemcy (w odniesieniu do kraju zgłaszającego zachorowanie). Na Malcie wykryto 140 przypadków gruźlicy (w większości bez potwierdzenia bakteriologicznego); 98% chorych było migrantami.
Udział przypadków gruźlicy wielolekoopornej był mniejszy niż w latach wcześniejszych. Chorzy na MDR-TB stanowili 3,8% chorych na gruźlicę ze znanymi wynikami lekowrażliwości prątków (566 osób). Największe odsetki chorych na MDR-TB odnotowano w Estonii i na Litwie: 19,4% i 16,7%. Sukces leczenia uzyskano u 71.8% ogółu chorych, w przypadkach MDR-TB u 52,4%.
Dziewiętnaście krajów UE/EOG podało wyniki badania w kierunku HIV u poszczególnych chorych na gruźlicę. W grupie 12 327 chorych ze znanymi wynikami testu wynik dodatni miało 4,2% badanych. Największe odsetki chorych na gruźlicę i zakażonych HIV były w Estonii (9,7%), na Węgrzech (11,8%) i w Portugalii (9,9%).
Umieralność szacowana dla krajów UE/EOG wynosiła 0,8 na 100 000.
W krajach graniczących z Polską, nie należących do UE, sytuacja epidemiologiczna gruźlicy jest gorsza niż w innych regionach Europy. W 2020 roku zapadalność na gruźlicę na Białorusi wynosiła 18,8 na 100 000 ludności, 52,1% chorych na gruźlicę płuc miało MDR-TB lub gruźlicę oporną na ryfampicynę (RR-TB); w Rosji zapadalność wynosiła 58,2 na 100 000 ludności; RR lub MDR-TB stwierdzono u 52,3% chorych na gruźlicę płuc; na Ukrainie wykryto 19 521 przypadków gruźlicy, zapadalność wynosiła 44,6 na 100 000. 21,4% chorych na gruźlicę miało RR lub MDR-TB.
W Polsce w 2020 roku na gruźlicę zachorowało 3388 osób, o 1933 mniej niż w roku 2019. Zapadalność na gruźlicę wszystkich postaci w 2020 roku wyniosła 8,8 na 100 000 ludności i była niższa o 36,7% w porównaniu z rokiem poprzednim (13,9 na 100 000 ludności). Największy spadek zapadalności w porównaniu z rokiem 2019 wystąpił w województwie śląskim. Tak duże spadki zapadalności nie były obserwowane w ciągu ostatnich 20 lat.
W 2020 roku zapadalność na gruźlicę była tym wyższa, im starsza była grupa wieku, ale tylko do wieku 45-64 lata. Współczynniki wynosiły od 0,7 na 100 000 wśród dzieci do 14 roku życia (38 dzieci z rozpoznaną gruźlicą w kraju) do 15,0 na 100 000 u osób w wieku od 45 do 64 lat. Wykryto 49 przypadków gruźlicy wśród młodzieży w wieku od 15 do 19 lat – zapadalność 2,7 na 100 000. Chorzy w wieku od 45 do 64 lat stanowili największy odsetek ogółu chorych na gruźlicę (44,4%). Zapadalność u osób w wieku 65 lat i starszych wynosiła 12,1 na 100 000. W latach wcześniejszych największe współczynniki zapadalności stwierdzano w najstarszej grupie wieku. W 2020 roku zapadalność na gruźlicę u mężczyzn była w Polsce trzykrotnie wyższa niż u kobiet. Zarejestrowano 2506 zachorowań u mężczyzn – zapadalność 13,5 na 100 000 i 882 zachorowania wśród kobiet – zapadalność 4,5 na 100 000. W osób w wieku od 50 do 59 lat różnica zapadalności wśród mężczyzn i kobiet była sześciokrotna. Cudzoziemcy stanowili 3,4% ogółu chorych na gruźlicę w Polsce (116 osób).
MDR-TB rozpoznano w 2020 roku u 38 chorych, w tym u 15 cudzoziemców. Przypadki MDR-TB stanowiły 1,5% zachorowań ze znanymi wynikami lekowrażliwości.
W 2020 roku, podobnie jak w latach wcześniejszych, współwystępowanie gruźlicy i HIV było w Polsce zjawiskiem rzadkim. Wg. danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego- Państwowego Zakładu Higieny, gruźlica była chorobą wskaźnikową AIDS u 5 osób zakażonych HIV. W 2019 roku gruźlica była przyczyną zgonu 456 osób. Współczynnik umieralności wynosił 1,2 na 100 000 ludności.
Podsumowanie:
W 2020 roku światowe zasoby kliniczne, laboratoryjne i działania zdrowia publicznego były wykorzystywane w dużej mierze do walki z pandemią COVID-19. Opóźnione wykrywanie przypadków gruźlicy, nie wykonywanie badań przesiewowych u osób z kontaktu z prątkującymi chorymi, rzadsze stosowanie leczenia profilaktycznego mogą pogorszyć globalną sytuację epidemiologiczną gruźlicy.
Hasło Światowego Dnia Gruźlicy w 2022 roku wskazuje na znaczenie właściwego finansowania, by móc lepiej leczyć gruźlicę i skuteczniej jej zapobiegać.
Dr hab. n. med. Maria Korzeniewska-Koseła
Zakład Epidemiologii I Organizacji Walki z Gruźlicą
- Global tuberculosis report 2021. Geneva: World Health Organization; 2021
- ECDC/WHO (2022). Tuberculosis surveillance and monitoring in Europe 2022-2020 data
- Gruźlica i choroby układu oddechowego w Polsce w 2020 roku. Warszawa; Instytut Gruźlicy I Chorób Płuc; 2021