- W 2023 roku gruźlica (TB) była przyczyną śmierci 1,25 miliona osób, w tym 161 000 zakażonych wirusem HIV.
- Na całym świecie gruźlica ponownie stała się główną przyczyną zgonów wywołanych przez pojedynczy czynnik zakaźny, po trzech latach, w których na pierwszym miejscu znajdowała się choroba koronawirusowa (COVID-19). Była także główną przyczyną zgonów osób z HIV oraz istotnym powodem śmierci związanej z opornością na środki przeciwdrobnoustrojowe.
- W 2023 roku na gruźlicę zachorowało około 10,8 miliona osób na całym świecie, w tym 6,0 miliona mężczyzn, 3,6 miliona kobiet i 1,3 miliona dzieci. Gruźlica występuje we wszystkich krajach i dotyka ludzi w każdym wieku. Jest chorobą uleczalną i można jej zapobiegać.
- Gruźlica wielolekooporna (MDR-TB) pozostaje poważnym kryzysem zdrowia publicznego oraz zagrożeniem dla bezpieczeństwa zdrowotnego. W 2023 roku, na świecie, tylko około 2 na 5 osób z lekooporną gruźlicą miało dostęp do leczenia.
- Polsce po kilku latach wzrostu zapadalności związanego z okresem po pandemii COVID-19, w 2024 obserwujemy powrót do trendu zmniejszania się liczby nowych przypadków gruźlicy.
Gruźlica (TB) to choroba zakaźna wywoływana przez Mycobacterium tuberculosis (M. tuberculosis).
Choć gruźlica zazwyczaj zajmuje płuca (gruźlica płucna), może również powodować chorobę w innych narządach (gruźlica pozapłucna). Choroba przenosi się z osoby na osobę, na przykład gdy osoba chora na gruźlicą płucną wydala bakterie do powietrza podczas kaszlu.
Około 25% światowej populacji jest zakażone M. tuberculosis, ale tylko niewielka część (≈ 10%) w ciągu swojego życia rozwija aktywną gruźlicę; ryzyko to jest znacznie wyższe u osób z osłabionym układem odpornościowym, np. zakażonych wirusem HIV.
Do innych czynników ryzyka gruźlicy należą:
• cukrzyca
• niedożywienie
• palenia tytoniu
• nadużywanie alkoholu.
Najczęściej stosowaną metodą diagnostyczną gruźlicy na świecie jest bakterioskopia rozmazu plwociny oraz hodowla prątków. Coraz większe znaczenie zyskują szybkie testy molekularne.Gruźlica występuje na całym świecie. W 2023 roku największa liczba nowych przypadków gruźlicy odnotowana została w regionie Azji Południowo-Wschodniej (45%), następnie w regionie afrykańskim (24%) i regionie zachodniego Pacyfiku (17%). Około 87% nowych przypadków gruźlicy wystąpiło w 30 krajach o wysokim obciążeniu tą chorobą, przy czym ponad dwie trzecie globalnych zachorowań odnotowano w Bangladeszu, Chinach, Demokratycznej Republice Konga, Indiach, Indonezji, Nigerii, Pakistanie i Filipinach. Standardowe leczenie gruźlicy obejmuje sześciomiesięczną terapię z zastosowaniem leków pierwszego rzutu (izoniazydem, rifampicyną, etambutolem i pirazynamidem), której skuteczność zazwyczaj przekracza 85%.
Ostatnio pojawił się nowy, krótszy schemat leczenia który pozwala skrócić terapię do czterech miesięcy, a jego skuteczność jest równie wysoka jak schematu tradycyjnego. Jednakże z uwagi na brak dostępności wszystkich leków, schemat ten nie jest jeszcze stosowany w Polsce i w większości krajów europejskich.
Gruźlica wielolekooporna (MDR-TB) to forma gruźlicy wywołana przez prątki, które nie reagują na izoniazyd i ryfampicynę – dwa najskuteczniejsze leki pierwszego rzutu w leczeniu gruźlicy. MDR-TB jest uleczalna, ale wymaga stosowania innych leków, które są zazwyczaj droższe i bardziej toksyczne.
Oporność na leki rozwija się, gdy leki przeciwgruźlicze są stosowane niewłaściwie – na skutek niewłaściwych schematów leczenia, stosowania leków niskiej jakości lub przerywania leczenia przez pacjentów. Zgodnie z wytycznymi WHO, wykrycie MDR-TB wymaga bakteriologicznego potwierdzenia gruźlicy i testów na oporność na leki przy użyciu badań mikrobiologicznych. Leczenie MDR-TB wymaga nadzorowanego przyjmowania leków, np. systemu kiedy pacjent przyjmuje leki w obecności pracownika opieki medycznej.
W 2022 roku WHO wprowadziła nowe wytyczne, w których priorytetem stał się krótki, 6-miesięczny, całkowicie doustny schemat leczenia gruźlicy wielolekoopornej – schetmat BPaLM/BPaL dla kwalifikujących się pacjentów. W Polsce wszyscy chory spełniający kryteria takiego wyboru leczenia otrzymują nowy schemat zgodnie z zaleceniami WHO.
W 2022 roku we wszystkich krajach Unii Europejskiej/Europejskiego Obszaru Gospodarczego UE/EOG zgłoszono 36 179 przypadków gruźlicy.
Wskaźnik zgłoszeń w UE/EOG w 2022 roku wyniósł 8,0 na 100 000 mieszkańców, co stanowi niewielki wzrost w porównaniu z latami 2020 i 2021. Pomimo tego wzrostu, w porównaniu do okresu sprzed 2020 roku, utrzymała się ogólna tendencja spadkowa, obserwowana od momentu uruchomienia rozszerzonego systemu nadzoru nad gruźlicą w Europie w 1996 roku.
Aktualne zagadnienia dotyczące gruźlicy w Polsce – 2024
Jak wynika ze wstępnych danych (stan na 17/03/2024) w 2024 roku odnotowano powrót do tendencji spadkowej liczby przypadków gruźlicy w Polsce, po okresie pocovidowego wzrostu rejestrowanych zachorowań. W 2024 roku zgłoszono 3946 przypadków, podczas gdy w 2023 roku było ich 4436.
W 2024 w Polsce zaobserwowano niewielki wzrost liczby przypadków gruźlicy wielolekoopornej i opornej na ryfampicynę – 114 przypadki w 2024 roku w porównaniu do 102 w 2023 roku, co wobec ogólnego spadku zachorowalności na gruźlicę przekłada się na wzrost odsetka gruźlicy wielolekoopornej do 2,9% w całej populacji chorych.
Liczba obcokrajowców z gruźlicą spadła z 352 przypadków w 2023 roku do 326 w 2024 roku, jednak na tle ogólnego spadku liczby zachorowań oznacza to niewielki relatywny wzrost udziału tej grupy wśród wszystkich przypadków – z 7,9% w 2023 roku do 8,3% w 2024 roku. Wobec dalszego spodziewanego spadku zachorowalności u osób urodzonych w Polsce, spodziewamy, podobnie jak w krajach UE/EOG, systematycznego wzrostu odsetka gruźlicy rozpoznawanego u osób urodzonych poza Europą.
W związku z coraz rzadszym występowaniem gruźlicy w Europie pojawiają się trudności z dostępnością leków na tę chorobę. W Polsce problemem jest brak ryfapentyny, której wprowadzenie mogłoby skrócić czas leczenia gruźlicy z 6 do 4 miesięcy oraz uprościć i skrócić leczenie profilaktyczne osób mających kontakt z gruźlicą.
We wrześniu 2025 roku kończy się program pilotażowy leczenia MDR-TB, który umożliwiał leczenie gruźlicy wielolekoopornej w warunkach ambulatoryjnych, który umożliwiał leczenie polskich pacjentów z MDR-TB również w trybie pozaszpitalnym. Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc proponuje wprowadzenie systemu centralnych zamówień leków i dystrybucji leków na MDR-TB, który zapewni stałą dostępność leków i systemowe rozwiązanie kwestii leczenia MDR-TB.
W związku z pojawieniem się nowych, krótszych schematów leczenia gruźlicy, konieczne jest również wzmocnienie systemu wspierania chorych w regularnym przyjmowaniu leków w warunkach domowych. Dotyczy to w szczególności finansowania procedur medycznych takich jak system wsparcia pacjentów w trybie video oraz refundacja przez Narodowy Fundusz Zdrowia dotychczas nierefundowanych elementów diagnostyki i leczenia gruźlicy, takich jak testy IGRA i leczenie profilaktyczne dla członków rodzin osób chorych.
Opracował:
dr hab. n. med. Adam Nowiński
Źródła:
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis
https://www.ecdc.europa.eu/en/tuberculosis
www.igichp.edu.pl